21.0 Gurmukh - According to the words of Dhan Shri Guru Granth Sahib Ji (English, Hindi, Punjabi)

Who is Gurmukh?

Humanity has been searching for his origins since beginning. Origin means to understand one's own existence and to know its purpose. Like how did I originate? What's my real goal? Questions about his existence and purpose has inspired many to continue the quest. And they made it the purpose of his life to know the origins of human life. But even today, intellectuals have not been able to come to any conclusion on these questions. Their search continues even today. In answer to these questions, many principles were put forward, but no mutual agreement could be reached on any of them. Because of this, humanity has been mired in debates only. And humanity has become entangled only in materialism. Humanity became so entangled in materialism that it considered engagement of senses only the key to the 'Ultimate Happiness. 

But the games of ‘Akal Purakh’ are unique. If 'He' had sown curiosity in the human mind to know ‘Him’ and humanity went astray from the right path, ‘He’ did not leave humanity in the middle. By appearing as a ‘Guru’, through Gurbani, ‘Akal Purakh’ tried to explain to the entire human race. And the great emphasis on the fact that answers to the questions related to the core are possible only if the person continues to strive to improve his life. And Gurbani repeatedly taught that it is possible to know the origin of the human mind only when one control his mind and turns it towards Gurbani i.e. 'Guru’. 

But the mind is very fickle. Taking control on it is the most difficult thing to do, but not impossible. There is no doubt that the mind wanders. And those who do deeds by being possessed by the mind are called 'Manmukh' according to the Gurbaani.'Manmukh' means the person who has turned his face towards the mind, that is, he only walks according to his opinion now. Such a person becomes selfish, and evil surround him. The ego is very strong in him. Being immersed in the ego, he destroys his life and also corrupts his deeds. Which does not allow him to be freed from the cycle of life and death until eternity. And that is why in such state of mind, he never knows his origin.

ਮਨਮੁਖਿ ਭੁਲਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ ॥੩॥[1] 

(The mistaken Manmukh wastes away his life.) 

So, what does this mean is that there is no hope of liberation for 'Manmukh'? Does he go on wandering forever? No sir! ‘Akal Purakh’ is kind, gracious and cater to the needs of all living beings[2]. How can 'He' leave anyone in a whirlpool? So, by taking the form of a Guru, 'He' tried to reconnect the entire human race with 'Him'. And the individuals who turn towards The Guru are called 'Gurmukh'. 'Gurbani' has praised 'Gurmukh'; has blessed him with infinite treasure; has highlighted his qualities; what he does; what he should and should not do has also been described in detail; and it has also pointed out what are the benefits of becoming a 'Gurmukh'? So, let's try to know how fortunate it is to be 'Gurmukh', as said by the 'Dhan Shri Guru Granth Sahib Ji'

गुरमुख कौन है?

चिर काल से मनुष्य अपने मूल को खोज रहा है | मूल का अर्थ है अपने अस्तित्व को समझना और अपने उद्देश्य को जान जाना। जैसे की मेरी उत्पत्ति कैसे हुई? मेरा वास्तविक लक्ष्य क्या है? अपने आस्तित्व तथा उद्देश्य से जुड़े प्रश्नों ने कई मनुष्यों को झिझकोर कर रख दिया। और उन्होंने मनुष्य जीवन के मूल को जानना ही अपने जीवन का उद्देश्य बना लिया। पर इन प्रश्नों को लेकर आज भी बुद्धिजीवी किसी निष्कर्ष पर नहीं पहुँच सके हैं | उनकी खोज आज भी जारी है | इन प्रश्नों के उत्तर में कई सिद्धांतों को आगे रखा गया पर किसी भी सिद्धांत पर कोई भी आपसी सहमति नहीं बन पाई | इसके चलते मनुष्यता केवल वाद - विवादों में ही घिर कर रह गई | और मनुष्यता केवल भौतिकवाद में ही उलझ कर रह गई | मानवता भौतिकता में इतना उलझ गयी की केवल इन्द्रियों के रस को ही उसने 'परम सुख' मान लिया | 

परन्तु आकाल पुरख के खेल निराले होते हैं | अगर 'उसने' मानव मन में जिज्ञासा बीजी थी अपने को जानने के लिए और मानवता भटक गई सही पथ से 'उसने' मनुष्यता को मंझधार में नहीं छोड़ दिया | गुरु के रूप में प्रकट हो कर गुरबाणी के माध्यम से, आकाल पुरख ने सम्पूर्ण मानव जाति को समझाने का प्रयास किया | और इस बात पर अत्याधिक बल कि मूल से जुड़े प्रश्नों के उत्तर तभी सम्भव है जब व्यक्ति अपने जीवन को सुधारने का निरन्तर प्रयास करता रहे। और गुरबाणी ने बार - बार यही सीख दी कि मानव मन के मूल को जानना तभी संभव है जब व्यक्ति अपने मन को समझाए, उसे नियंत्रण में रखे और उसे गुरबाणी अर्थात 'गुरु' की ओर मोड़े |

परन्तु मन अत्याधिक चंचल है। उसको अपने बस में करना सबसे कठिन कार्य है किन्तु असम्भव नहीं है। इसमें कोई सन्देह नहीं कि मन भटकाता है। और जो व्यक्ति मन के वशीभूत हो कर कर्म करते हैं उन्हें गुर मत अनुसार 'मनमुख' कहा गया है। 'मनमुख' का अर्थ है वह व्यक्ति जिसने अपना मुख मन की ओर कर लिया है अर्थात् वो केवल अब अपनी मतानुसार चलता है। ऐसा व्यक्ति स्वार्थी बन जाता है और कई व्यसन उसे घेर लेते हैं। उसके अंदर अहं की भावना अत्याधिक प्रबल होती है | अहंकार में मद हो कर, वह अपने जीवन को नष्ट कर लेता है और अपने कर्मों को भी दूषित कर लेता है। जो उसे अन्नत काल तक जीवन मृत्यु के चक्र से मुक्त नहीं होने देता। और इसी कारण 'मन मुखता' की अवस्था में वह कभी भी अपने मूल को जान नहीं पाता। 

ਮਨਮੁਖਿ ਭੁਲਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ ॥੩॥[3]

मनमुखि भुला जनमु गवाइ ॥३॥

तो इसका अर्थ यह है की 'मनमुख' के लिए मुक्ति की कोई आशा नहीं है? क्या वो चिर काल तक भटकता रहता है? जी नहीं! आकाल पुरख दयालु है, कृपालु है और सब जीवों की आवश्यकताओं की पूर्ति करता है।[4] ‘वो’ कैसे किसी को भी भंवर में छोड़ सकता है? इसलिए गुरु का रूप धारण करके 'उसने' सम्पूर्ण मानव जाति को 'अपने' से पुनः जोड़ने का प्रयास किया। और जो मनुष्य गुरु से जुडे़ वो 'गुरमुख' कहलवाए। 'गुरबाणी' ने 'गुरमुख' की प्रशंसा की है; अन्नत वरदानों से उसका आँचल भर दिया है; उसकी विषेशताएँ भी बताई हैं; वह क्या करता है; उसे क्या और क्या नहीं करना चाहिए इसका भी विस्तार से वर्णन किया है; और यह भी बताया है कि 'गुरमुख' बनने के क्या लाभ हैं? तो आइये जानने का प्रयास करें 'गुरमुख' होना कितने सौभग्य की बात है, 'धन्य श्री गुरु ग्रन्थ साहिब ’ के कहे अनुसार। 

ਗੁਰਮੁਖ ਕੌਣ ਹੈ? 

ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ| ਮੂਲ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਣਨਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ? ਮੇਰਾ ਅਸਲ ਟੀਚਾ ਕੀ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਝਿਜਕਿਆ। ਅਤੇ ਉਂਣਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਬਣਾ ਲਯਾ । ਪਰ ਅੱਜ ਵੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ| ਉਸ ਦੀ ਭਾਲ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ| ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਰ ਕਿਸੇ 'ਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਬਹਿਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਹੈ | ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਸਿਰਫ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ | ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਪਦਾਰਥਤਾ ਵਿੱਚ ਇਤਨੀ ਉਲਝ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਕੇਵਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਰਸ ਨੂੰ ਹੀ 'ਪਰਮ ਸੁਖ' ਮਾਨਣ ਲਗ ਪਈ |

ਪਰ ‘ਅਕਾਲ ਪੁਰਖੁ’ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹਨ| ਜੇ 'ਉਸ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਤਸੁਕਤਾ ਬੀਜੀ ਪਰ ਜੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਸਹੀ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਭਟਕ ਗਈ ਤਾਂ ‘ਉਸਨੇ’ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਨਹੀਂ ਛਡਯਾ | ਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ਼ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ| ਅਤੇ ਇਸ ਤੱਥ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੂਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹਨ ਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦੇਵੇ ਭਾਵ 'ਗੁਰੂ' ਵੱਲ ਮੁੜੋ |

ਪਰ ਮਨ ਬਹੁਤ ਚੰਚਲ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਨ ਭਟਕਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮਨ ਦੇ ਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ 'ਮਨਮੁਖ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਮਨਮੁਖ' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਭਾਵ ਉਹ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੁਆਰਥੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੁਰਾਈਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਉਸ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ| ਹਉਮੈ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਸਦੀਵ ਕਾਲ ਤੱਕ ਜੀਵਨ-ਮੌਤ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਤੇ ਏਹ 'ਮਨ-ਮੁਖਤਾ' ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਚ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਪਾਂਦਾ । 

ਮਨਮੁਖਿ ਭੁਲਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ ॥੩॥[5]

ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ 'ਮਨਮੁਖ' ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਉਹ ਸਦਾ ਲਈ ਭਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਨਹੀਂ ਸਾਹਿਬ! ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਇਆਵਾਨ, ਕ੍ਰਿਪਾਲੂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ[6] । 'ਉਹ' ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭੰਵਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ 'ਉਸ' ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ 'ਉਸ ਦੇ' ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ, ਉਹ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ 'ਗੁਰਮੁਖ' ਕਹਿ ਗਯਾ | 'ਗੁਰਬਾਣੀ' ਨੇ 'ਗੁਰਮੁਖ' ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਉਸਦਾ ਆਂਚਲ ਅਨੰਤ ਵਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ; ਉਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ; ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ 'ਗੁਰਮੁਖ' ਬਣਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ? ਤੇ ਜਾਨਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੀਏ ਕਿ 'ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ’ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ 'ਗੁਰਮੁਖ' ਹੋਣਾ ਕਿੰਨਾ ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।

---

[1] Asa Mahala 3 - Ang 363 Dhan Sri Guru Granth Sahib Ji

[2] ਮਿਹਰਵਾਨ ਕਿਰਪਾਲ ਦਇਆਲਾ ਸਗਲੇ ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਅਘਾਏ ਜੀਉ ॥੩॥

(He is Merciful, Kind and Compassionate. All are satisfied and fulfilled through Him.)

Maajh Mahala 5 - Ang 103 Dhan Sri Guru Granth Sahib Ji

[3] आसा महला ३ - अंग ३६३ धन श्री गुरु ग्रन्थ साहिब जी

[4] ਮਿਹਰਵਾਨ ਕਿਰਪਾਲ ਦਇਆਲਾ ਸਗਲੇ ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਅਘਾਏ ਜੀਉ ॥੩॥

मिहरवान किरपाल दइआला सगले त्रिपति अघाए जीउ ॥३

माझ महला ५ - अंग १०३ धन श्री गुरु ग्रन्थ साहिब जी

[5] ਆਸਾ ਮਹਲਾ ੩ - ਅੰਗ ੩੬੩ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ॥

[6] ਮਿਹਰਵਾਨ ਕਿਰਪਾਲ ਦਇਆਲਾ ਸਗਲੇ ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਅਘਾਏ ਜੀਉ ॥੩॥

ਮਾਝ ਮਹਲਾ ੫ - ਅੰਗ ੧੦੩ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ॥॥